Бизиң халқымызда бурыннан-соңлы «суўдың да сораўы бар» деген даналық гəп бар. Ол мəзи айтылмаған. Бирақ оның шын мəнисин уққан уғып, уқпаған уқпай-ақ өтип кетеберетуғын қусайды-аў…
Абайлаған болсаңыз, соңғы ўақытлары бизиң республикамыз аймағында ҳəрекет етип турған ғалаба хабар қуралларында айырым лаўазымлы адамлардың қылмыслары ашық жазыла баслады. Анығырағы, газеталарда олардың нызамсыз ҳəрекетлери туўралы тийип-қашып болсада сөз етилмекте. Жəрияланған материалларда сол шахслардың өзлери ийелеп турған ҳəмеллеринен пайдаланып нызамсыз жоллар менен көп муғдардағы мəмлекет ҳəм жеке пуқаралардың мал-мүлкин талан-тараж еткенликлери туўралы гəп барады. Соған қарағанда, сол биз жоқарыда айтып өткен, халық данышпанлығын писент етпей, оның маңызын шаға алмай жүргенлердиң «сораўға» жуўап беретуғын ўақты жетип келген көринеди.
Əлбетте, бул жерде мен сол басылымларда жəрияланған мақалалар менен суд очерклериниң мазмунын қайталап айтып берип отырмақшы емеспен. Бар-жоғы оларды оқығаннан кейин өзимниң кеўилимде пайда болған сораўлар бойынша ой жуўыртып (размышление вслух) көрмекшимен.
Дурыс, ғəрезсизликке ерискенимизден кейин бизиң елимизде əсирлерге татырлық , келешекте бир неше əўлəд тилинде дəстан болатуғын жетискенликлерге ерисилди. Ҳүрметли Президентимиз башылығында алып барылып атырған дурыс ҳəм əдил экономикалық сиясат өзиниң унамлы жемислерин берип атыр. Буны тек өзимизде емес, ал дүнья тəн алмақта.
Бул туўралы Қарақалпақстан Республикасы Руўхый үгит-нəсият орайы басшысы, белгили журналист Шарап Уснатдинов өзиниң «Еркин, азат жасаў бахты» деп аталатуғын («Еркин Қарақалпақстан» газетасы. №93 (18931). 2010-жыл 5-август) мийнетинде:
«… М.В. Ломоносов атындағы Москва мəмлекетлик университетиниң ректоры, Россия Илимлер Академиясының вице-президенти В.Садовничийдиң «Халқ сузи» газетасының 2009-жыл 30-май күнги санында жəнияланған «Өзбекстан Президентиниң китабы экономика теориясының тийкарғы қағыйдаларына тийкарланған» деген мақаласындағы: «Жуўмақлап сол нəрсени айтқым келеди, Өзбектан Республикасы Президентиниң китабы бизге дүньяның бир қатар экономикалық раўажланған мəмлекетлери дус келип атырған көплеп машқалаларды өз алдына бөлип алынған бир мəмлекетте қаншелли нəтийжели шешилип атырғанының үлгисин көрсетеди» деген қатарларды келтиремен. Дүньяға белгили академиктиң бул сөзлери Президентимиз басшылығында жүргизилип атырған экономикалық реформалардың жер жүзи көлеминде мойынланыўының жəне бир көриниси есапланады» дей келе, «…БМШ тың саўда ҳəм раўажланыў бойынша конференциясының бас хаткери С.Панитчпакди, Азия раўажланыў банки регионаллық департаменти директоры Х.Мирандилердиң бизиң реформалардың бес принципине берген жоқары баҳаларын оқыдым. Менде, əсиресе, Нью Йорк штаты университети профессоры П.Морвиждиң: «Базы бир либирал экономист экспертлер илгериде Өзбекстанды санаттың раўажланыўын мəмлекет тəрепинен қоллап-қуўатлаўға қаратылған сиясаты ушын сынға алар еди. Бирақ , 1929-1933-жыллардағы үлкен дипрессиядан кейин биринши мəртебе жүз берген бүгинги терең экономикалық крезис дəўиринде бул сиясатты көплеген мəмлекетлер қоллаўға умтылмақта» деген сөзлерин оқып жүдə тəсирлендим. Өйткени, дүньяның белгили экономист-алымларынының бундай етип мойынлаўлары ҳəзирги заманда аңсат емес еди» деп көрсетеди. Сол ушын бул жағдайлар бойынша буннан асырып ҳеш нəрсе айта алмасақ керек.
Ал енди усындай бир пайтта, өзлериниң жеке басының ғамын ойлап, ийелеп турған лаўазымларынан пайдаланып, ҳəрекеттеги нызамлар менен ҳүкимет қарарлары ҳəм Президент пəрманлары талапларын орынлаўды үзилиске түсирип, мəмлекет мүлкин талан-тараж етип, халыққа көп муғдарда зыян жеткизип атырғанлар кимлер?.. Мəлим болыўынша, айырым министрлер, ҳəкимияттың жуўаплы хызметкерлери, салық , банк, ҳəтте, олардың арасында ҳуқық қорғаў уйымларының ўəкиллери де бар қусайды.
Мениң өзим де олардың айырымлары туўралы газетаға суд очеркин таярладым. Хабарыңыз бар, жақында, усы жерде (сайтта демекшимен) республикалық «Еркин Қарақалпақстан» газетасында жəрияланған өзимниң «Басқа жағын айтпағанда…» атлы мақаламды жайғастырған едим. Оны оқыған базы бир оқыўшыларымыз оған өз пикирлеринде жазып жибериўге үлгерипти. Солардың ишинде мениң дыққатымды тартқаны, өзиниң пикирин «Толық емес мақала…» деген атамада жоллаған достымыздың хаты болды. Оның айтыўына қарағанда, мен фактти суд ҳүкиминен алып, тайын мақала жазғанбышпан. Ол буның орнына еле ҳуқық қорғаў уйымлары ўəкиллери қолына түспеген, елеге шекем нызам талапларын бузып, Президентимиз пəрманлары менен ҳүкимет қарарлары талапларын менсинбей жүргенлер туўралы жазыў кереклигин уқтырыпты.
Негизинен алғанда, бул дурыс усыныс. Ҳақыйқатында да, журналистлик изертлеў жүргизип, бундай жағдайлар бойынша аналитик мақалалар жазыўды бизге ҳеш ким қадаған етип қойған жоқ. Ол ушын бизиң елимизде журналистлер ушын барлық мүмкиншиликлер жаратылған, ҳуқықый базалар ислеп шығылған. Оннан налымаймыз. Усы бағдарда ислепте атырмыз.
Бирақ , биз өзиниң атын көрсетпей хат жоллаған сол достымыздың «олар туўралы жазыўға қорқасыз» деген кейинги пикирине қосыла алмадық. Егер алдағы ўақытлары ол бизге өзиниң аты-жөнин көрсетип хат жолласа, өзи жоқарыдағы хатында айтқан лаўазымлы адамның Хожели районы аймағында салынған «сарайдай жайын салыўға кеткен қəрежет дереклерин…» изертлеп, анықластырыўға ўəде беремиз. Абайлаған болсаңыз, бул достымыз сол жоқарыда аты аталған «Басқа жағын айтпағанда…» атлы мақаламыз «қаҳарманы» болған ТИФ «Миллий банк»иниң Хожели районындағы филлиалы баслығының миллиард сумнан аслам қаржыны бир өзи жемегенин айтып, жақламақшы болып отыр…
Усындай мазмундағы хатлар тек мениң электрон почтама емес, редакцияларымызғада көплеп келип атыр. Демек бизиң олар менен де есапласпаўға ҳақымыз жоқ.
Буннан бир неше жыл бурын, анығырағы, 2004-жыллар шамасында мен «Еркин Қарақалпақстан» газетасында «Бардан жоқ болмайды…» деген темада бир аналитик мақала жəриялаған едим. Онда тийкарынан республикамыз аймағында алып барылып атырған үлкен қурылыс жумыслары, соның ишинде колледж ҳəм мектеп қурылысларына айырықша итибар қаратқан едим. Ҳақыйқатында да, бул қурылыс жумысларының мəмлекет тəрепинен қаржыландырылыўы орынлы ҳəм ҳəр тəреплеме ойлап шығылып исленген ис деп ойлайман. Тийкарғы мақсет ертеңги келешегимиз болған жасларымыздың терең билим алып, ҳəр тəреплеме саўатлы ҳəм мəдениятлы болып өсип-ержетиўи болған болса да, оның арқасында жүдə бир сəтли экономикалық шешим жатқан еди.
Бириншиден, бундай кең көлемдеги жумысты қаржыландырыў арқалы жүз мыңлап адамның жумыс пенен тəмийинлениўи көзде тутылған. Бул түсиникли, əлбетте. Оны қəниге емес адамда аңғарып алыўы онша қыйын болмаса керек.
Екиншиден, киши ҳəм орта бизнести жолға қойыў арқалы, өндиристи раўажландырыў нəзерде тутылған. Анығырағы, қурылыс материалларын ислеп шығаратуғын кəрханлар, фирмалар, заводлардың, жүклерди тасып жеткериўи тийис автокəрханлардың толық ислеп кетиўине имканият жаратылды.
Үшиншиден, төртиншиден, бесиншиден…
Бүгинги күни қат көтерген колледж ҳəм мектеп имаратларын көрип көзиң қуўанады. Таза ҳəм бийик, соңғы заманагөй əспаб-үскенелер менен тəмийинленген колледж ҳəм мектеплердеги оқып билим алып атырған балаларға қарап ҳəўесиң келеди.
Бирақ… Əне усы «бирақ» бизди қатты тəшўишке салмақта. Неге дегенде, сол сапары мақаламызда айтқандай үлкен-үлкен завод, фабрикалардың орнында ҳəзирги заман талапларына жуўап беретуғын киши кəрханалар, цехлер, мини заводлар пайда болып, олар бүгинги күни толық қуўатлылықта ислеп турғанда бар ма? Мени ҳайран қалдыратуғын бир нəрсе, сонша обьектти қурып питкериў ушын кеткен гербиш, бетон, мраморлар қаяқтан алынды? Оларды тасып жеткерген автокəрханалар қайда? Ақыры, олар қаншадан-қанша қаржы өзлестирген жоқ па еди? Я болмаса сонша муғдардағы мəмлекет қаржысы қайсы бир спиртли ишимликлер сататуғын саўда шақапшаларына, көтере саўда менен шуғылланатуғын базаларға өткерип жиберилип, нақластырылып, тақластырылып болынды ма?
Сораўлар көп, жуўап аз. Бул сораўларға жуўап таба алмаслығымыздың тийкарғы ҳəм баслы себеплериниң бири болса жəне өзимизге келип тақалады. Неге дегенде, соңғы жыллары усындай намақулшылықлар менен шуғылланған көплеп қурылыс кəрханаларының басшылары заң алдында жуўап берди. Олардың көпшилиги нызамлы жазаларын алды. Айырымларының жынаятлы ислери еле ҳуқық қорғаў уйымлары тəрепинен үйренилмекте. Бирақ олар туўралы өз ўақтында баспасөзде болып, я басқа бир ғалаба хабар қуралларында болып ашық айтылмады. Талқыланбады. Көпшиликти қанаатландырғандай, кеўиллеринде пайда болған ҳəрқыйлы орынлы ҳəм орынсыз сораўларға жуўап болғандай мағлыўмат тарқатылмады…
…Гəпимниң басында айтканымдай, соңғы ўақытлары бизиң республикамызда коррупцияға, парахорлыққа, көзбоямашылыққа, дəмегөйликке қарсы гүрес кең көлем жаймақта. Ҳуқық қорғаў уйымларының бул бағдарда ислеп атырған нəтийжели əмелий жумысларын баспасөзлеримиздиң қоллап-қуўатлап атырғаны оғада орынлы ҳəм қуўанарлық жағдай.
Демек халқымыз «суўдың да сораўы бар» деп мəзи айтпаған екен. Буннан былай оның мəнисин түсинбегенлерге қыйын болып бара беретуғын шығар, қалай да?!
